Een van de helderste sterren aan de hemel gedraagt zich vreemd en verandert twee keer zo snel van helder naar donker, wat wetenschappers een ongekend inzicht geeft in stersterfgevallen.
Van Betelgeuze, de rode reus die het dichtst bij de aarde staat, is al lang bekend dat hij in cycli van 400 dagen afwisselt tussen helderder en zwakker wordend. Maar van eind 2019 tot begin 2020 ervoer het wat astrofysici de ‘Grote Blackout’ noemden, toen een stofwolk ons zicht op de ster vertroebelde.
Volgens astrofysicus Andrea Dupree van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics gloeit het nu op 150% van zijn normale helderheid, wisselend tussen helderder en zwakker met tussenpozen van 200 dagen – twee keer zo snel als normaal. Het is momenteel de zevende helderste ster aan de nachtelijke hemel – drie plaatsen hoger dan de gebruikelijke tiende helderste ster.
Verwant: Astronomen leggen het moment vast waarop een verre planeet werd opgeslokt door een ster
In de vroege avondhemel van het zuidelijk halfrond is het helder te zien op de schouder van het sterrenbeeld Orion. Naarmate de dagen korter worden op het noordelijk halfrond, zal het daar ook zichtbaar zijn.
Betelgeuse zal naar verwachting ergens in de komende 10.000 tot 100.000 jaar ontploffen.
“Een van de coolste dingen van Betelgeuze is dat we de laatste stadia van de evolutie van grote sterren bijna in realtime voor ons kunnen zien spelen, iets wat we nog nooit eerder zo diepgaand hebben kunnen bestuderen”, zegt Dr. Sara Webb, astrofysicus aan de Swinburne University of Technology in Australië.
Het observeren van zijn gedrag levert belangrijke inzichten op in het gedrag van rode reuzen vóór supernove-explosies. Wanneer het uiteindelijk explodeert, kan het in de loop van een week helder genoeg worden om overdag zichtbaar te zijn en ‘s nachts schaduwen te werpen.
Uit het oude Egypte zijn er verslagen van de schijnbare supernova-explosie van een ster. De Egyptenaren beschreven een “tweede zon” die aan de hemel verschijnt, zegt Webb.
Het intense dimmen werd veroorzaakt doordat de ster een klodder gas en stof uitspuugde als kauwgom: of wat wetenschappers een “oppervlaktemassa-uitstoting” noemen, veroorzaakt door een “ongewoon hete convectiepluim”.
Die klodder was vele malen de massa van de maan van de aarde, zegt Webb.
“Als we een van onze armen van ons af zouden gooien, verandert dat de manier waarop onze krachten in ons lichaam bewegen. En iets soortgelijks gebeurde met de arme Betelguesen’, zegt Webb.
“Dus het duwde al die massa weg en nu probeert zijn kern en stabiliteit nog steeds te herstellen.”
Het werk, dat Dupree samen met andere wetenschappers van Harvard en de University of California, Berkeley schreef, concludeert dat het vijf tot tien jaar zal duren voordat Betelgeuze terugkeert naar zijn normale cycli van 400 dagen.
“Sinds de zonsverduistering verschillen de licht- en radiale snelheidscurven van Betelgeuze aanzienlijk van het verleden”, schrijven de auteurs.
“Dit is nieuw terrein”, zegt Webb. “Dat hebben we nog nooit eerder gezien.”
In de Griekse astronomie markeert Betelgeuse (uitgesproken als “beetlejuice”, zoals het filmpersonage van Tim Burton) een van de schouders in het sterrenbeeld Orion, maar de naam komt van de Arabische vleermuis al-jawzāʾwat “schouder van de reus” betekent.
Aboriginal Australiërs ontdekten de licht- en donkercycli van de ster lang voordat westerse astronomen, die tot 1596 geloofden dat sterren “onveranderlijk en onveranderlijk” waren, volgens de Conversation.
In de kosmologie van het Kokatha Mula-volk in Zuid-Australië markeert Betelgeuze de rechterhand en vuurmagie van een jager genaamd Nyeeruna – dit is de vuurmagie van de jager die hij gebruikt om te proberen een beschermende oudere zus genaamd Kambugudha te overmeesteren. Terwijl de twee personages vechten, zal Nyeeruna’s vuurmagie lichter, zwakker en weer lichter worden.
Hoewel het hoogst onwaarschijnlijk is dat Betelgeuze tijdens ons leven zal ontploffen, “weten we het niet”, zegt Webb. “Ik bedoel, ik houd altijd mijn vingers en tenen gekruist dat we misschien geluk hebben.”
Dat zien we ook in het verleden, legt ze uit: Het licht van Betelgeuze is meer dan 600 jaar oud.
“Theoretisch is dat waarschijnlijk niet het geval, maar theoretisch had het kunnen ontploffen zonder dat we het wisten.”